انواع صحیح

 

1 ) مهموز : فعلی است که یکی از حروف اصلی آن همزه باشد .

مانند : مهموز الفاء : أخذَ مهموز العین : سألَ مهموز اللام : قَرأ

2 ) مضاعف : فعلی است که در ریشه خود دو حرف هم جنس داشته باشد .

مانند : فـکَّ فـرَّ وسوَسَ زَلزلَ

3 ) سالم : به فعلی گفته می شود که نه مهموز و نه مضاعف و نه معتل باشد . مانند : کتبَ ، نَصرَ

 

انواع معتلّ

 

1 ) مثال : فعلی است که اوّلین حرف اصلی آن عله باشد ( واوی : وَصَلَ ، وقفَ یائی : یَئِسَ ، یَـقنَ )

2 ) أجوف : فعلی است که دوّمین حرف اصلی آن عله باشد ( واوی : قوَلَ ، فَوَزَ یائی : سیَرَ ، بَیعَ )

3 ) ناقص : فعلی است که سوّمین حرف اصلی آن عله باشد ( واوی : دَعوَ ، تلَوَ یائی : هدَیَ ، شَفیَ )

4 ) لَفیف : فعلی است که دو حرف از حروف اصلی آن عله باشد . اگر حرف اوّل و سوّم عله بود لفیف مفروق ( وَلی ، وَقی ) و اگر حرف دوم و سوم عله باشد لفیف مقرون نامیده می شود ( سَویَ ، شَویَ )

 

اعلال

اعلال : به تغییراتی گفته می شود که در فعل معتل ایجاد می شود تا فعل راحت تر و صحیح تر تلفّظ شود .

انواع اعلال : ( قلب ، اسکان و حذف ) که در زیر بـه موارد اعلال اشاره می کنیم .

 

اعلال به قلب : ( تبدیل حرف علۀ به حرفِ عله دیگر ) هرگاه حرف علۀ متحرک و ما قبل آن فتحه –َ باشد حرف عله تبدیل به الف می شود .

مانند : قَوَلَ : قالَ یَخشَیُ : یَخشَی دَعَوَ : دَعا هَدَیَ : هَدَی

 

اعلال به اسکان : هنگامی است که حرف عله ساکن شود در مضارع أجوف به جز جمع های مونّث و در مضارع ناقص صیغه های (1 ، 4 ، 7 ، 13، 14 ) اعلال به اسکان وجود دارد .

مانند :

أجوف ، یَقولُ ، تَعِیشانِ ، نَکُونُ ، تَقولینَ ، یَفوزُونَ

ناقص : یَرمِی ، تَهدِی ، أشفِی ، نَقضِی

 

اعلال به حذف : هنگامی که حرف عله از فعل حذف شود موارد حذف :

 

حذف در مثال

در ماضی مثال حذف وجود ندارد و مانند فعل صحیح و سالم صرف می شود .

وَجدَ وَجدَا وَجدُوا وَجدَت وَجدَتا وَجدنَ . . . . وَجدتُ وَجدنا . امّا هرگاه مضارع مثالِ واوی بر وزن یَفعِلُ و یَفعَلُ بیاید حرف عله در آن حذف می شود .

مانند :

وَقفَ : یَقِفُ وَصَلَ : یَصِلَ وَجدَ : یَجِدُ

وَدَعَ : یَدَعُ وَهَبَ : یَهَبُ ودَعَ : یَدعُ

 

نکته : در امر این نوع فعل ( مثال ) همزه نیاز نیست چون بعد از حذف حرف ( تـ ) قابل خواندن است .

مانند : تَهَبُ : هَب تَقِفُونَ : قِفُوا تَصِلانِ : صِلا تَضَعنَ : ضَعنَ

 

حذف در أجوف

 

در ماضی أجوف از صیغه یک تا پنج حرف عله تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) و از صیغه شش تا آخِر حذف می‌شود .

( غائب ) : قالَ قالا قالُوا قالَت قالَتا قُلنَ ( مُخاطَب ) : قُلتَ قُلتُما قُلتُم قُلتِ قُلتُما قُلتُنَّ ( مُتَکلِّم ) : قُلتُ قُلنا

 

امّا در مضارع أجوف فقط در دو صیغه جمع مونث ( 6 و 12 ) حرف عله حذف می‌شود .

مانند :

( غائب ) : یَقُولُ یَقُولانِ یَقُولونَ تَقُولُ تَقُولانِ یَـقُلنَ

(مخاطب ) : تَقُولُ تَقُولانِ تَقولُونَ تَقولِینَ تَقُولانِ تَـقُلنَ

( مُتکلِّم ) : أقُولُ نَقُولُ

 

برای ساخت امر اجوف همزه نیاز نداریم چون اوّل فعل ساکن نیست و حرف عله در صیغه بدون ضمیر حذف می شود اگر مضارع آن بر وزن یَفعُلُ بود فاءالفعل امر ضمّه -ُ و اگر یَفعِلُ بود فاءالفعل امر کسره -ِ می گیرد .

مانند :

عِش ، قُل ، بِیعی ، عِیشُوا ، سِر ، عُوُدا ، فُزنَ ، عُد

 

نکته1 : ماضی أجوفی که بر وزن ( فَعَلَ ) باشد صیغه غائبات و امر آن صیغه مُخاطبات کاملاً شبیه هم می آید .

مانند :

التلمیذاتُ قُلنَ کَلامَ الحقِّ ( ماضی ) أنتنَّ قُلنَ کَلامَ الحَـقِّ ( امر )

 

نکته2 : افعالی چون ( خافَ : یَخافُ ، شاءَ : یَشاءُ ، نالَ : یَنالُ و . . . ) که ماضی آنها بر وزن فَعِلَ است أوّلاً مضارعشان بر وزن یَفعَلُ می آید یعنی به صورت ( الف ) خوانده می شود ثانیّاً هنگامِ حذف حرف عله فاءالفعل آنها فتحه –َ می گیرد .

مانند :

یَخَفنَ ، خَف ، تَنَلنَ ، لا تَخَف ، نَلنَ ، خَفنَ ، لایَـنَم

 

این فعل ها بر خلاف أفعال قبلی ( قالَ ، باعَ ) ماضی صیغه 6 و امر صیغه 12 آن با هم شبیه نیستند .

مانند :

هُنَّ ( خِفنَ ، نِمنَ ، نِلنَ ) أنتُنَّ ( خَفنَ ، نَمنَ ، نَلنَ )

 

نکته3 : فعل أجوف هر گاه مجزوم شود حرف عله در صیغه های بدون ضمیر حذف می شود .

مانند : لِیَستَقِم ، لاتَبِع ، لَم یَکُن ، لاتَقُل إن تَعِش مَعی أعِش مَعکَ

 

حذف در ناقص

 

در ماضی ناقص حرف عله در صیغه های ( 3 ، 4 ، 5 ) حذف می شود .

( غائب ) : هَدَی هَدَیا هدَوا هدَت هدَتا هدَینَ

( مُخاطَب ) : هدیتَ هدَیتُما هدَیتُم هدَیتِ هَدَیتُما هَدیتُنَّ

( مُتکلِّم ) : هَدَیتُ هَدینا

 

امّا مضارع ناقص در صیغه های ( 3 ، 9 ، 10 ) حرف عله حذف می شود .

( غائب ) : یَدعُو یَدعُوانِ یَدعونَ تَدعُو تَدعُوانِ یَدعُونَ

( مُخاطَب ) : تَدعُو تَدعُوانِ تَدعونَ تَدعینَ تَدعُوانِ تَدعُونَ

( مُتکلِّم ) : أدعُو نَدعُو

 

در فعل های بالا ( ناقص واوی ) صیغه 3 و 6 همینطور 9 و 12 شبیه هم هستند دقّت کنید در 3 و 9 اعلال به حذف وجود دارد ولی در 6 و 12 اعلال وجود ندارد . ولی در ناقص یائی ( یَهدِی ) صیغه 10 و 12 به هم شبیه است با این تفاوت که در صیغه 10 اعلال به حذف می باشد ( تَهدِینَ ) ولی در صیغه 12 ( تَهدِینَ ) اعلالی وجود ندارد .

 

نکته1 : در امر ناقص همزه نیاز است چون بعد از حذف ( تـ ) أوّل فعل ساکن است و خوانده نمی شود و حرف عله در صیغه بدون ضمیر حذف می شود .

مانند :

إهدِ ، اُدعُوا ، إرمِی ، إقضِینَ ، إشفِیا ، إرضَ ، قِ ، فِ ، رَ

 

نکته2 : فعل ناقص مانند أجوف هرگاه مجزوم شود حرف عله در صیغه های بدون ضمیر حذف می شود .

مانند :

لم أشفِ ، لاتَهـدِ ، لَم تَشفِ ، لمّا یَهدِ ، لم یَرضَ

 

نکته3 : فعل ماضی ناقصی که بر وزن فَعِلَ باشد أولاً مضارع آن بر وزن یَفعَلُ می آید یعنی ( الف ) خوانده می شود ثانیاً ماضی آن فقط در صیغه سوم حرف عله حذف می شود .

مانند :

نَسِیَ : یَنسَی ( نَسُوا ) رَضـِیَ : یَرضَی ( رَضُوا ) خَشِیَ : یَخشَی ( خَشُوا )

 

 

معتلات مزید : ( اختصاصی انسانی ) ( درس 6 )

 

 

مثال واوی در باب افعال و استفعال : تنها در مصدر حرف عله به ( ی ) تبدیل می شود .

مانند : إیجاد ، إیراد ، إیهام ، إیجاب إستیضاح ، إستیجاب

 

نکته : اسم هایی مانند ( إیثار ، إیمان ) صحیح و مهموز می باشد آن را با فعل مثال واوی اشتباه نگیرید .

 

أجوف در باب إفعال و إستفعال : در ماضی حرف عله تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) در مضارع تبدیل به ی ( اعلال به قلب ) و در مصدر حذف می شود و آخر آن تای گرد می گیرد .

 

أصابَ یُصیبُ إصابه أقامَ یُقیمُ إقامَه

إستَقامَ یَستَقیمُ إستِقامَه إستَجابَ یَستَجیبُ إستِجابَه

 

ناقص در باب إفعال ، إنفِعال ، إفتِعال و إستِفعال : هرگاه فعل ناقص به این چهار باب برود حرف عله در ماضی تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) در مُضارع إعلال به إسکان و در مصدر حرف عله به همزه تبدیل می شود .

 

إفعال : أهدَی یُهدِی إهداء أبقَی یُبقِی إبقاء

إنفِعال : إنزَوَی یَنزَوِی إنزِواء إنحَنَی یَنحَنی إنحِناء

إفتِعال : إکتَفی یَکتَفِی إکتِفاء إقتَضَی یَقتَضِی إقتِضاء

إستِفعال : إستَعفَی یَستَعفی إستعفاء إستَدعَی یَستَدعِی إستِدعاء

 

ناقص در باب تفـعیل و مُفاعَله : در ماضی حرف عله تبدیل به الف ( إعلال به قلب ) در مضارع إعلال به إسکان و در مصدرِ باب تفعیل حرف عله تبدیل به تای گرد و در مصدرِ باب مفاعَله حرف عله تبدیل به الف می شود .

 

تَفعِیل : غذَّی یُغذِّی تَغذِیه زکَّی یُزکِّی تَزکِیه

مُفاعَلۀ : ناجَی یُناجِی مُناجاه ساوَی یُساوِی مُساواه

 

ناقص در باب تَفعُّل و تَفاعُل : در ماضی و مُضارع حرف عله تبدیل به الف ( إعلال به قلب ) و در مصدر حرکتِ حرفِ قبل از عله کسره می گیرد .

 

تَفاعُل : تَقاضَی یَتَقاضَی تَقاضِی تَساوَی یَتَساوَی تَساوِی

تَـفعُّل : تَجلَّی یَتَجلَّی تَجلِّی تَسلَّی یَتَسلَّی تَسلِّی